VR-interventie ‘Street Temptations’ biedt kansen in forensische jeugdzorg

Jongeren in de forensische jeugdzorg worden vaak behandeld met cognitieve gedragstherapie of een vorm van systeemtherapie. Deze behandelingen laten goede resultaten zien, maar werken niet voor iedereen voldoende. Zo stopt tot 60% van de jongeren in de forensische jeugdzorg er voortijdig mee.

Forensisch orthopedagoog Renée Klein Schaarsberg verkende met haar promotieonderzoek de toegevoegde waarde van de op Virtual Reality (VR) gebaseerde interventie ‘Street Temptations’ als aanvulling op reguliere behandelingen. In dit interview vertelt ze over haar onderzoek.

Wat is ‘Street Temptations’?
‘Street Temptations is een interventie die zich richt op het vergroten van mentaliserende vaardigheden: het vermogen om het eigen gedrag, en dat van anderen, beter te begrijpen op basis van achterliggende gevoelens, gedachten en motivaties. Dus de onzichtbare binnenwereld kunnen koppelen aan de buitenwereld, zodat je niet alleen het gedrag voor het gedrag aanziet, maar er ook betekenis aan geeft op basis van die binnenwereld. Je leert jongeren als het ware achter het gedrag te kijken, zowel van zichzelf als van anderen.

Mentaliseren is een vaardigheid die veel jongeren die met justitie in aanraking komen lastig vinden. Hierdoor kunnen deze jongeren bepaald ambigu gedrag, gedrag dat niet perse negatief of vijandig is, soms wel als zodanig interpreteren. En dat lokt een reactie uit bij deze jongeren. Soms hebben jongeren dit geleerd door ingrijpende gebeurtenissen uit het verleden bijvoorbeeld, waardoor dit eigenlijk een adaptieve strategie is, maar in het dagelijks leven kan dit flinke problemen opleveren.

In plaats van alleen een gesprek met een therapeut hierover te hebben, ervaren jongeren in VR realistische situaties waarin ze vanuit verschillende personen en perspectieven naar een situatie leren kijken. Zo krijgen ze meer inzicht in hun eigen gedrag en dat van anderen, en is de kans groter dat ze anders leren reageren.’

Hoe ziet Street Temptations er in de praktijk uit?
‘Street Temptations start met een fictief VR-scenario, waarin uiteindelijk een vechtpartij ontstaat. De jongere kiest een personage uit het scenario, en bouwt daar samen met de behandelaar een achtergrond bij. Waar woont het personage? Gaat die naar school? Hoe ziet diens familie eruit? Op basis van deze achtergrond verplaatst de jongere zich in het personage om vanuit dat perspectief te reflecteren op de situatie. De sessie daarna kiest de jongere weer een ander personage.

Door zich in te leven in verschillende rollen, krijgt de jongere inzicht in hoe anderen denken en voelen en hoe situaties zich ontwikkelen. In de laatste sessies wordt een eigen meegemaakte ervaring geanalyseerd met behulp van een VR-streetview applicatie, zodat ze de situatie kunnen herbeleven op de plek waar de situatie zich heeft afgespeeld en hierop kunnen reflecteren.’

Wat waren voor jou de belangrijkste resultaten uit je onderzoek?
‘Ik vond het heel indrukwekkend om te zien dat deze relatief simpele VR-toepassing echt iets toevoegt. Het brengt gesprekken op gang tussen de behandelaar en de jongere, iets dat in de praktijk toch vaak lastig kan zijn. Er komen verhalen los over hun eigen persoonlijke leven.

Een ander inzicht wat ik zelf heel belangrijk vind, is het belang van de etnische representatie in VR. In de oorspronkelijke VR-video uit 2016 was onvoldoende bewust nagedacht over de verdeling van rollen en uiterlijke kenmerken van personages. De jongeren en behandelaren wezen ons hierop. Zo zie je dat wij als onderzoekers ook blinde vlekken hebben. Onderdeel van het onderzoek werd daarom ook het aanpassen van het materiaal in co-creatie met de jongeren. Ik ben er echt trots op dat we hebben kunnen laten zien hoe je zo’n interventie in samenwerking met de praktijk en de doelgroep kan ontwikkelen.

Een andere voorgestelde verbetering van de jongeren was de intensiteit van het geweld te verhogen, of bijvoorbeeld wapens een rol te laten spelen, omdat dit in de realiteit ook voorkomt. Een begrijpelijk punt, maar het brengt wel ethische vragen met zich mee. Dit vraagt om verder onderzoek.’

Waar zit voor jou de kracht in het gebruik van Virtual Reality in de forensische jeugdzorg?
‘Ik denk vooral in het visualiseren. Dat je de situatie echt voor je ziet, dat je rond kan kijken en dat je afgesloten bent van andere visuele input. Het maakt het veel makkelijker om een situatie te visualiseren dan dat je dat puur op basis van je eigen gedachten moet doen.’

Zie je mogelijkheden om VR ook in andere behandeltrajecten of bij andere doelgroepen toe te passen?
‘Jazeker! Van perspectief kunnen wisselen en mentaliseren zijn universele vaardigheden waar ieder mens baat bij heeft. Je zou dit alle kinderen en jongeren willen leren, en het zo dus ook preventief kunnen inzetten. Maar denk ook aan kinderen in de pleegzorg bijvoorbeeld, je kan ze met streetview voorbereiden op een nieuwe woonomgeving. Of binnen traumabehandeling, als tussenstap bij exposure-therapie. Ook binnen delictanalyses zou VR een rol kunnen spelen. Er zijn veel mogelijkheden, maar die moeten nog verder onderzocht worden.’

Wat betekent jouw onderzoek voor de toekomst van de jeugdzorg?
‘Ik hoop dat het laat zien dat innovatieve technologieën zoals VR een waardevolle aanvulling kunnen zijn op bestaande behandelmethoden. Het biedt behandelaars een extra hulpmiddel om in gesprek te gaan met jongeren. Street Temptations is geen vervanging van bestaande therapieën, maar kan deze wel versterken. Dit onderzoek is een eerste stap; verdere ontwikkeling en evaluatie zijn nodig om de effectiviteit en toepassingsmogelijkheden verder in kaart te brengen.’

Wat motiveerde jou om dit onderzoek te doen?
‘Ik wilde alleen promoveren als ik onderzoek kon doen dat praktijkgericht was. En dit was echt onderzoeken met je voeten in de klei: in en met de praktijk. Dat was ook uitdagend, want de praktijk is weerbarstig en onderzoek heeft daarin niet altijd prioriteit. Maar juist omdat het zo praktijkgericht is, is het resultaat waardevol en bruikbaar.’

Renée Klein Schaarsberg promoveert woensdag 12 maart 2025 op het proefschrift: A virtual leap, one practical step. Uncovering the virtual reality of mentalization and ethnic representation in forensic youth care interventions.

Promotoren zijn prof. dr. A. Popma en prof. dr. R.J.L. Lindauer. Copromotor is prof. dr. L. van Dam.

Street Temptations is een interventie van Garage 2020.

Interview: Ilse van der Mierden